गेल ऑम्वेट यांना श्रद्धांजली

रवींद्र पाटील

शलाका पाटणकर म्हणजे पूर्वाश्रमीच्या गेल ऑम्वेट या कर्‍हाड तालुक्यातील कासेगावच्या राहणार्‍या होत्या. त्या थोर समाजसेवक कॉम्रेड भारत पाटणकरांच्या पत्नी होत. त्यांचे निधन वयाच्या 81 व्या वर्षी, गुरुवारी 25 ऑगस्ट 2021 रोजी कर्‍हाडच्या कासेगावला झाले. त्या काही शेवटची वर्षे आजारी होत्या. भारत पाटणकरांनी आपल्या पत्नीची आजारपणात जी सेवा केली, तो आदर्श पुरुषांनी ठेवावा, हे श्रद्धांजली वाहताना अनेकांनी म्हटले. त्यांना शेवटचा लाल सलाम कासेगावच्या क्रांतिवीर बाबूजी चौकात झाला. अनेक डाव्या विचारांच्या संस्थांनी त्यांना श्रद्धांजली वाहिली. त्यांच्या कन्या प्राचीने त्यास अग्नी दिला.
त्यावेळी भारत पाटणकर म्हणाले, त्यांच्या प्रचंड लेखनाच्या रूपाने त्या आपल्यात आहेत. त्यांचे सर्व लेखन मराठीत भाषांतरीत होणे गरजेचे आहे. गेलपासून मी अनेक गोष्टी शिकलो त्यापैकी एक आपली चूक झाली, तर सोडून देणे नाही, तर त्या चूकीचे संशोधन करणे.
त्या आंतरराष्ट्रीय कीर्तीच्या विद्वान लेखिका होत्या. त्यांच्या लेखनास प्रत्यक्ष समाजकार्याची जोड लाभली. सासूसोबत त्यांनी समाजकार्यात भाग घेतला. समाजातील अनेक प्रकारच्या वंचितांना न्याय मिळवून देणे हे त्यांचे समाजकार्य होते. म्हणून त्यांचे लेखन समाजातील धगधगीत सत्याकडे जाणारे आहे.
श्रमिक मुक्तीदलाच्या नेतृत्वाखाली दुष्काळ निर्मूलन, समान पाणी वाटप, स्त्री – मुक्ती संघर्ष चळवळ, विठ्ठल-रखुमाईच्या मोर्च्यात, मराठवाडा विद्यापीठाचे नामांतर, नर्मदा-सरदार सरोवर आंदोलन डॉ. गेल सक्रिय सहभागी होत्या. महाराष्ट्रातील अनेक व्यक्ती, संस्था, ग्रंथालये, व्यक्तिगत संग्रह, पुराभिलेखालये धुंडाळली. विदर्भ, कोल्हापूर, मुंबई, पुणे या ठिकाणी पायपीट केली. तेव्हा कोठे सत्यशोधक समाजावर दीर्घकाळानंतर महत्त्वाचे संशोधन होऊ शकले. तोपर्यंत सत्यशोधक समाज व ब्राह्मणेतर चळवळीवर पारंपारिक व संकुचित साचेबद्ध मांडणी केली जात असे. त्यांच्या संशोधनामुळे छत्रपती शिवाजी महाराज, लोकमान्य टिळक यांची चरित्रे पुन्हा लिहिण्याची पाळी आली आहे.
त्यांच्या लेखनावर डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, म.फुले व कार्लमार्क्स यांचा प्रभाव आहे. त्यांनी हिंदी, मराठी व इंग्रजी भाषेतून लेखन केले. ते लेखन प्रचंड आहे.
ऑम्वेट कुटुंब म्हणजे आजोबा ऑगस्ट, आजी, वडील जेक व आई डोरोथी युरोपातून अमेरिकेत राहण्यास आले. त्यानी अमेरिकेतील नेक सुपिरिअर सरोवराजवळ मिनियापोलिस येथे वस्ती केली. त्यांचे घर (3701, ए 25 ीीींशशीं) मिसिसिपी नदीकाठी आहे. गेलचे आजोबा हे मिनिसोटा राज्याच्या डेमॉक्रटिक लेबर पार्टीचे कार्यकर्ते होते. अनेक वर्षे टू हार्बर शहराचे मेयर होते. त्याचवेळी सात वेळा ते राज्याचे लेजिस्लेटर म्हणजे आपल्याकडील आमदार होते.
गेलच्या घराची परंपरा पुरोगामी राहिली. त्यांच्या पिढ्यांनी प्रतिगामी विचार व्यवहाराला आणि राजकारणाला विरोध केला. अजूनही मिनियापोलिसपुरती तरी डेमॉक्रटिक पार्टी ही डेमॉक्रटिक फार्मर लेबर पार्टी आहे. जँक व डोरोथीने याच पार्टीचे कार्य केले. गेलचे आईवडील जँक व डोरोथी पैशाच्या मागे लागले नाहीत. मानवतेच्या, परिवर्तनाच्या या विचारांच्या परंपरेमुळे गेलने पुढे पुरोगामी चळवळींमध्ये भाग घेतला. वर्णविरोधी, लोकशाही हक्कांसाठी, व्हिएतनाम युद्धविरोधी इत्यादी. अशा वातावरणातून गेल भारतात आल्या.
गेलचे शिक्षण मिनिओपोलिस येथील एलिनॉर झेलियट संशोधकांना प्रेरणा देणार्‍या कार्लटन कॉलेजात झाले. विद्यार्थीदशेत गेलचे मित्र व्हर्जिनिया व जीन होते. पुढे या दोघांनी लग्न करून समाजकार्यास वाहून घेतले. गेल कॉलेजातून कॅलिफोर्निया युर्निव्हर्सिटीच्या एम. ए. करून त्या पीएच. डी झाल्या. इंग्रजीच्या प्राध्यापिका असताना गेलला इंग्रजी विषयाची संशोधनाची शिष्यवृत्ती मिळाली. संशोधनासाठी गेलनी संत तुकाराम, महात्मा फुले व डॉ. बाबासाहेब यांचा अभ्यास निवडला. गेल हा अभ्यास करण्यासाठी भारतात आल्या. गेलचे मराठी लिहिणे इतके शुद्ध होते की एक अमेरिकन स्त्री लिहिते यावर विश्‍वास बसणार नाही. नाजूक, कोमल आवाजातील मराठी बोलणं शुद्ध होते.
इंदुताई लिहितात, (पृ.78) शलाकासारखी एक विदुषी माझ्या बाळाची जीवनसाथी झाली हे त्याचं भाग्य. तसंच तिचंही भाग्य माझ्या बाळासारखा जोडीदार मिळाला. दुसर्‍याचं लग्न पाहिलं की माझ्या बाळाचा विवाहसोहळा मनःचक्षुसमोर यायचा आणि मन बेचैन व्हायचं. 14-6-1976, संध्या. 4 वाजता लग्नाचा कार्यक्रम उत्तमप्रकारे पार पडला. गेलनं येताना अमेरिकेतील नोकरी सोडली व भारतीय नागरीक बनली. भारतातील शोषितांच्या चळवळीसाठी जीवन घालविण्याचा निर्धार करून आली. त्यामुळे दोघींच्या वृत्ती एक झाल्या.
इंदुताई लिहितात, माझी सून शलाका (गेल) मला साथ देणारी मिळाल्यामुळे उत्साहाला अधिकच उधाण आले. ती अमेरिकन असूनही पुणे मुंबई सोडून कासेगावसारख्या लहान गावामध्ये वास्तव्य करून सांगली, सातारा जिल्ह्याला जास्तीत जास्त वेळ देऊ लागली. मजुरांच्या अत्यंत अपुर्‍या जागेतील घरात, झोपड्यांतून ती सहज राहत असे. कासेगावाने तिला सून म्हणून स्वीकारले. कासेगावातील जुन्या पद्धतीच्या घरात ती संसार करू लागली.’’
इंदुताई व शलाका मायलेकी सारख्या राहू लागल्या. गेलला मोर्चातील गाण्यांची फार आवड होती. म्हणून गेलच्या अंत्ययात्रेत महिलांनी गेलच्या आवडीची गाणी गायली. डोंगरी शेत माझं ग, मी बेनू किती, आता उठवू सारे रान, आता पेटवू सारे रान, शेतकर्‍यांच्या हक्कांसाठी …
गेलच्या सासूबाई इंदुताई अमेरिकेत गेल्या होत्या. त्या लिहितात, मिनियापोलिसपासून चार मैलावर असलेल्या ठिकाणी स्त्रीमुक्ती या विषयावर चर्चा ठेवली होती, एका कॉलेजमध्ये. त्याच कॉलेजमध्ये शलाका शिकली. कॉलेज विद्यार्थ्यांनी प्रश्‍न विचारायचे आणि मी मराठीत उत्तर द्यायची. शलाकानं दुभाषीचं काम केले. चर्चा खूपच चांगली झाली. गेलच्या कॉलेजमध्ये एलिनार प्राध्यापिका होत्या. त्यांनी भारतात राहून दलितांच्या परिस्थितीचा अभ्यास केला होता. ती मराठी चांगली बोलत होती. 3 जानेवारीला तिने घरी जेवायला बोलाविले. एलिनार एक अमेरिकन प्राध्यापिका आंबेडकर वाङ्मयाची अभ्यासक. एलिनारची स्वतःची मी लायब्ररी पाहिली. त्यामध्ये तुकारामाची गाथा, ज्ञानेश्‍वरी, एकनाथी वाङ्मय, लक्ष्मीबाई टिळकांच्या आठवणी, म.फुले यांच्या कार्यावरील अनेक मराठी पुस्तके पहावयास मिळाली. गणपती, ज्योतिबा यांच्या मूर्ती. ती बाई अगदी भारतीय झाली असचं क्षणभर मला वाटलं.
डॉ. गेल यांची पुस्तके – 1) इंडियन वूमन इन स्ट्रगल 2) गोइंग अप अनटचेबल इन इंडिया – वसंत मून यांच्या मूळ मराठी आत्मचरित्राचे भाषांतर 3) दलित अँड डेमोक्रटिक रिव्हॉलूशन 4) रिव्हॉलूशन – इंडियाज न्यू सोशल मुव्हमेंट 5) साँग ऑफ तुकाराम 6) वासाहातिक समाजातील सांस्कृतिक बंड (मूळ इंग्रजी पुस्तकाचे मराठी अनुवाद – दिघे) 7) सीकींग बेगमपुरा 8) अंडरस्डँडींग कास्टबुद्ध 9) आंबेडकर अँड बियाँड 10) जेंडर अँड टेकॉनॉलॉजी, 11) वी विल स्मँश धीस प्रीझन 12) म.जोतिबा फुले (मराठी) 13) बुद्धिझम इन इंडिया इत्यादी पुस्तके लिहिली.
त्यांना मिळालेले पुरस्कार – 1) भीमाबाई आंबेडकर पुरस्कार 2) तिसरे राज्यस्तरीय समतावादी साहित्य संमेलनाचे अध्यक्षपद-2011
गेल साहित्यरूपाने कायम आपल्यात वास करतील. आम्ही रायगड जिल्हा श्रमिक मुक्तीदलाचे राजन भगत, राजन वाघ, मोहन भगत, स्वप्नील पाटील सदस्यांनी कासेगावला 26 ऑगस्टला त्यांना लाल सलाम केला.