वृक्षाला औषधी गुणधर्माची देणगी
| पनवेल | दीपक घरत |
‘यह कदंब का पेड अगर माँ होता यमुना तीरे, मै भी उस पर बैठ कन्हैया बनता धीरे धीरे, दे देती यदि मुझे बासुरी तुम दो पैसे वाली किसी तरह नीचे हो जाती है कदंब की डाली’ ज्या कदंब वृक्षाला पाहून हिंदीत सुभद्राकुमारी चव्हाण यांनी ही अतिशय लोकप्रिय रचना केलेली आहे. तो कदंब वृक्ष सध्या कळंबोली सर्कल येथे बहरला आहे. पौराणिक आणि औषधी महत्व असलेल्या या वृक्षाच्या फळाचा सडा महामार्गाच्या कडेला पडत असून, या फळाचे औषधी गुणधर्म माहिती नसलेले अनेक पादचारी याकडे दुर्लक्ष करून मार्गस्त होत आहेत.
कदंब वृक्ष हा हिमालयाच्या खालच्या भागात जास्त प्रमाणात आढळतो. हा पानगळी वृक्ष आहे भारतात आसाम, बंगाल, अंदमान, म्यानमार, जावा, सुमात्रा श्रीलंका येथे या वृक्ष आढळतो. कदंबाचा पसारा आणि दैवी गुण यामुळे त्याला देव वृक्ष असे संबोधतात. कदंबाचे शास्त्रीय नाव रुबिएसी कदंबा असे आहे. संस्कृतमध्ये कदंबाला हलीप्रिय कदंब, निप:, कर्णपूरक, नदीज:, वृत्तपुष्प, सुरभी असे संबोधतात.
कदंबाच्या भारतात अनेक जाती आहेत. त्यापैकी राजकदंब, धुलीकदंब, कदंबिका या मुख्य जाती आहेत. कदंब 20 ते 40 फूट उंचीपर्यंत वाढतो. खोडाचा व्यास 100 ते 160 किलोमीटर एवढा असतो. कदंबाला भरपूर वाढ असते. आडदांडपणे वाढतो तो. त्याचा पसारा ही भरपूर असतो. काळ्या रंगाचे खोड, बहरलेल्या वाकलेल्या हिरव्याकंच फांद्या आणि त्यावर फुललेली पिवळी फुलं. पावसाळ्यात दृष्ट लागते कदंबाला. वर्षा ऋतूत ढगांच्या गडगडाटानं हिरव्याकंच कदंबावरचे फुल अचानक उमलतात, अचानक झाडावर पिवळी गोल गरगरीत एकसारखी फुलं दिसतात. काही दिवसांनी पिवळे पराग झडून जातात आणि फळ नारिंगी लालसर दिसू लागतात. या फुलांतून अत्तर काढतात. कदंबाची पाने थोडीफार मोहाच्या पानांसारखीं असतात. फांद्या जमिनीला समांतर पसरलेल्या असून पाने साधी, समोरासमोर, चिवट मोठी, लांब देठाची, टोकदार, वरून चकचकीत व खालून लवदार असतात. शेंड्यावर गोल फुलोरे, गुच्छे दार पिवळट नारंगी रंगाची नारंगी रंगाची सुगंधी असून फुलांचा मोसम उन्हाळा व पावसाळा आहे.
कदंबाचे दोन प्रकार
कदबाचे दोन प्रकार आहेत. उन्हाळ्यात फुलणार्या कदंबाला धुलीकदंब तर पावसाळ्यात फुलणार्या कदंबाला धाराकदंब म्हणतात. याचे फळ पिवळे मांसळ, लिंबाएवढे गोल असते. ती फळे खातात पण चविष्ट रुचकर लागत नाहीत. फळांवर षटकोणी रेषा असतात. गुणधर्माने कदंब कडू, गोड, खारट, तूरट, जड, वांजीकर, स्तंभक शामक आहे. यात सिंकोटॅनिक आम्ल आहे. कदंबाचे साल, पाने, लाकूड, फळे कोंब सगळेच उपयोगी आहे. यापासून औषधे तयार करतात.
औषधी गुणधर्म
औषधी गुणधर्म आलेल्या कदबाच्या फळाचा उपयोग विष उतरविण्यासाठी होतो.पाने, साल उकळून जुन्या घावांवर लावतात. घाव धुतात, पित्तावर खाजेवर पाने उपयोगी आहेत. शरीरावर कुठेही सूज आली तर पानांचा उकळून शेक द्यावा, शेकताना त्यात शेंदे मीठ घालतात. कदंबाच्या फांद्या नाजूक असतात. मुखदुर्गंधी घालवण्यासाठी पाने वापरतात. मूत्रविकार खोकला यावर रामबाण उपाय आहे. मधुमेहावर उपाय म्हणून पाने, साल ,फळ समान भाग घेऊन काढा तयार करतात.
कळंबोली सर्कल येथील नौपाडा गावा समोर असणार्या पेट्रोल पंपाशेजारील सर्व्हिस रोड वर वृक्षा रोपण करण्यात आले आहे. वृक्षा रोपणा दरम्यान लावण्यात आलेल्या कदंब वृक्षाना आता बहर आला असून, कदंबची आकर्षक फळे सर्वांचे लक्ष वेधून घेत आहेत.