। पेण । संतोष पाटील ।
वैशिष्ट्यपूर्ण गणेशमूर्तीमुळे जगात पेणला मूर्तिकारांची पंढरी म्हणून संबोधतात. साधारणतः 1890 पासून पेणमध्ये गणेश मूर्तिकारांनी गणपती कारखानदारीला सुरुवात केली. जवळपास 132 वर्षांचा मूर्तिकारांचा इतिहास पेणला लाभला आहे. सुरुवातीला बाळू काका मोडक यांनी गणपती कारखानदारीला सुरुवात केली. त्यानंतर नामवंत मुर्तिकार या पेणला लाभले. यामध्ये आवर्जून नावे घ्यावी लागतील ती म्हणजे, कै. भिकाजी देवधर, कै. गजानन बांदिवडेकर, ज्येष्ठ मूर्तिकार कै. राजाभाऊ देवधर त्यांचे चिरंजीव आनंद देवधर, ख्यातनामक बासरी वादक तथा मूर्तिकार कै. वामनराव देवधर, त्यांचे चिरंजीव आंतरराष्ट्रीय मूर्तिकार श्रीकांत देवधर, काशिनाथ भोईर, रामचंद्र भोईर यांच्या कलेचा वारसा आजही पेणमध्ये तरुण पिढी पुढे नेत आहेत. यामध्ये आवर्जून नावे घ्यायला लागतील ती किरण पाटील, सूरज समेळ, स्वराज वांद्रे, राजन म्हात्रे, धीरज कोळी, किरण मांजरेकर आणि मृगज भास्कर कुंभार या मूर्तीकारांची.
पेणच्या गणपतीचे प्रत्येक काम वैशिष्ट्यपूर्ण सुबक आणि तजेलदार असते. हातापायांची रचना, सुटलेले पोट, सुपासारखे कान, सोंडेची प्रमाणबद्ध रेखीव रचना, अलंकाराची रचना, हे सर्व कौशल्यपूर्ण चेहर्यावरील भावदर्शनात अचूकपणा या सर्व बाबींमध्ये पेणच्या मूर्तीतले लावण्य डोळे खिळवून ठेवणारे व मनाचा ठाव घेणारे असते.
आज गणेशमूर्ती न्यायालयाच्या लाल फितीत अडकलेल्या आहेत. कारण, शाडू मातीच्या की प्लास्टर ऑफ पॅरिसच्या मूर्ती हा वाद सुरु आहे. याबाबत मृगज कुंभार यांच्याशी संवाद साधला. मृगज कुंभार हा गेली सतरा वर्षे गणपती कलेचा उपासक असून, वयाच्या पंधराव्या वर्षी त्यानी गणपती मुर्ती तयार करण्याचे धडे किशोर जोशी यांच्याकडून घेतले. नंतर त्याने मुंबई लोअर परेळ येथे जाऊन विशाल शिंदे यांच्याकडे मातीच्या मूर्ती घडविण्याचे शिक्षण घेतले आहे.
आतापर्यंत महाराष्ट्र राज्यात ज्या ज्या ठिकाणी गणपती मूर्तीच्या स्पर्धा झाल्या आहेत, त्या त्या ठिकाणी पहिल्या क्रमांकाचे पारितोषिक हे मृगजनीच पटकावले आहे. यामध्ये विशेष उल्लेखनीय म्हणजे विरार वसई येथील स्पर्धा, चिंचपोकळीचा चिंतामणी येथील स्पर्धा, चारकोपचा राजा माघी गणेश उत्सव स्पर्धा आणि पेणमध्ये झालेली गणपती कारखानदार व श्री गणेश मित्र मंडळ आयोजित स्पर्धा या सर्व ठिकाणी ज्या गणेशमूर्ती ठेवल्या होत्या, त्या अतिशय देखण्या व विलोभनिय अशाच होत्या.
रंगकाम करण्यासाठी प्लॉस्टर ऑफ पॅरिसच्या मूर्तींपेक्षा शाडूच्या मूर्ती केव्हाही चांगल्या असतात. तसेच माती कामामध्ये कलाकाराला आपल्या कलेचे प्रदर्शन करायला वाव मिळते. म्हणूनच मी पीओपीपेक्षा माती कामाला प्राधान्य देतो. मी पेणच्या मूर्तीकलेचा वारसा जपण्याचा प्रयत्न करत आहे. यासाठी मला माझी पत्नी नेहा हिचे सहकार्य लाभते. त्यामुळेच मी या कलेची आराधना करु शकतो.
मृगज कुंभार, मूर्तीकार, पेण