डॉ. प्रदीप पाटील
माणसे काही ठराविक गोष्टींवर श्रध्दा किंवा अंधश्रध्दा का ठेवू लागतात याबाबत अनेक शास्त्रीय अभ्यास झाले आहेत. त्यातीलच एका प्रयोगाविषयी…जीवघेण्या उन्हामध्ये भक्त जाऊन बसले आणि त्यांनी जीव गमावला..
असे का घडले?
खर तर त्यांची अंधश्रद्धा आणि श्रद्धा ही त्यांना तिकडे घेऊन गेली! ही अंधश्रद्धा किंवा श्रद्धा ही एवढी ताकदवान कशी असते की जी कशाचाही विचार न करता, जीवाची पर्वा न करता माणसाला मूर्खासारखं वागायला शिकवते?
अंधश्रद्धा किंवा श्रद्धा या निर्माण केल्या जातात… आणि यावरील एक प्रयोग फारच इंटरेस्टिंग आहे… बी. एफ. स्कीनर यांनी केवळ माणसेच नाही तर कबुतरे देखील अंधश्रद्ध कशी बनतात याचा एक प्रयोग केलेला होता 1947 मध्ये!
बी. एफ. स्किनर हा वर्तनवादी मानस तज्ञ होता. त्याने एक प्रयोग केला. त्यात त्याने हे दाखविले की प्राणी-पक्षी सुद्धा अंधश्रद्ध बनविले जाऊ शकतात. या प्रयोगाला कबुतरांना अंधश्रद्ध बनविण्याचा प्रयोग म्हटले जाते. ज्याला मेथड ऑफ सक्सेसिव्ह अॅप्रॉक्झिमेशन म्हटले जाते. म्हणजेच, आपल्याला हवे तसे वर्तन निर्माण करण्यासाठी बक्षिसीचा वापर करून संस्कार करणे.
बी.एफ. स्किनरने कबुतरांना खायला तेव्हाच दिले जेव्हा कबुतरे विशिष्ट आपल्या शरीराची हालचाल करतील. म्हणजे पिंजर्यात दोन फेर्या उलट्या दिशेने मारल्या तरच आणि तरच खायला दिले जाई. हळूहळू एक दोन कबुतरे उलट्या दिशेने फिरून खाऊ लागली. ते बघून बाकीच्या कबुतरांना हे लक्षात आले की जर तसे फिरले तरच खायला मिळते! आणि तेही कोणताही विचार न करता तसेच फिरू लागले… आणि त्यांना खाऊ मिळू लागला! आणि मग जेव्हा असे फिरल्यावरच खायला मिळते असे त्यांना कळले तेव्हा भूक लागल्यावर ते तसेच फिरू लागले. थोडक्यात एखादा फायदा होतोय असे दिसले तर त्यावेळी आपण जी कृती किंवा विचार करत असतो त्या कृती किंवा विचारांमुळेच तो फायदा झाला असे आपल्याला वाटते. यातून अंधश्रद्धा आणि श्रद्धा निर्माण होतात. माणूस हा श्रद्धा आणि अंधश्रद्धेच्या पातळीवर प्राण्यांसारखाच वागतो. म्हणजे उदाहरणार्थ, एखाद्या दिवशी तुम्हाला खूप चांगला दिवस गेला तर त्या दिवशी तुम्ही जो ड्रेस घातला आहे त्यामुळे तो दिवस लकी गेला असे जर कोणी सांगितले की तुम्ही दिवस लकी जाण्यासाठी तोच ड्रेस घालता आणि जर महिन्यात तीन-चार वेळा तो ड्रेस घातल्यानंतर दिवस आनंदाचा गेला तर तुमची अंधश्रद्धा आणि श्रद्धा तयार होत जाते.
पॉझिटिव्ह रेनफोर्समेंट असे मानस विज्ञानात म्हटले जाते. बी. एफ स्किनरने हे तत्त्व प्रथम मांडले. म्हणजे एखादी गोष्ट फायद्याची आहे असे सांगून अमुक एका कृतीतून तो फायदा मिळेल असे ठसवून जेव्हा सांगितले जाते तेव्हा स्वैरपणे किंवा कधीतरी फायदा होतो. रँडमली! असे घडणे आणि वागणे याचा संबंध जोडून आपण तीच तीच कृती करत राहतो. याला कंडीशनिंग असे म्हणतात. एखाद्या महाराजांनी दारू सोड आणि अमुक अमुक गोष्ट मी तुला देतो ती तुला मदत करेल असे शंभर लोकांना सांगितले आणि त्यापैकी दहा-बारा लोकांनी ते ऐकून सोडून दिले तर पुढील शंभर लोकांना असे वाटू लागते की आपणही करून बघावे. ज्यांची दारू सुटते ती त्यांनी स्वतःहून सोडलेली असते. पण अमुक एका गुरुंनी सांगितले म्हणून ती सोडली असा अर्थ जोडला गेलेला असल्यामुळे त्या लोकांची श्रद्धा तयार होते आणि ते सगळ्यांना सांगत सुटतात.. गुरूंमुळे दारू सुटली. हे एक प्रकारचे ’एनफोर्समेंट’ असते. उद्युक्त करणे असते. म्हणजे फायदा होईल, कल्याण होईल, वगैरे असे शब्द वापरून जर एखाद्याला विशिष्ट कृती करायला भाग पाडले जाते. जसे की कुंकू, एखादे पुस्तक, प्रार्थना, दिले की फायदा होतो, अमुक एक बैठक केली की फायदा होतो, वगैरे वगैरे. याला बी. एफ. स्किनर ने खूप छान नाव दिले आहे… ’ऑपरंट कंडिशनिंग!’ म्हणजेच, कोणीतरी ऑपरेट करत केलेलं कंडिशनिंग..म्हणजेच कोणीतरी हातात सूत्रे घेऊन दुसर्यावर आपल्याला हवे तसे संस्कार करणे! ही गोष्ट श्रद्धेमध्ये आणि अंधश्रद्धे मध्ये घडतच असते. सर्व धर्मग्रंथांमध्ये हे ऑपरंट कंडिशनिंग दिसून येईल. स्वर्गाची लालूच, जहन्नुमचा धसका असे दोन्ही पॉझिटिव्ह आणि निगेटिव्ह रीइनफोर्समेंट ठासून भरलेले दिसतील. विधी, कर्मकांडे ही सर्व याच मानसिक तत्त्वावर चाललेली असतात. ’अमुक एक विधी केला तर तमुक मिळेल’, मग त्यातले खरे खोटे काही तपासून बघायची गरज उरत नाही आणि माणूस श्रद्धाळू किंवा अंधश्रद्धाळू बनत जातो. बुवा बाबांचे भक्त हे या सूत्रधारांच्या संस्काराचे अपत्य असतात. आणि मानस विज्ञानात त्याला अॅॅपरंट कंडिशनिंग म्हणतात.
…आणि हे सगळे समजावून घ्यायला भक्ती टाकून द्यावी लागते आणि रॅशनल वर्तन स्वीकारावे लागते!
श्रद्धा आणि अंधश्रद्धा या प्राणी पातळीवर निर्माण होतात. आपण माणूस आहोत. प्राण्यांमध्ये आणि आपल्यांमध्ये फरक आहे हे ज्यांना समजत नाही ते श्रद्धाळू राहतात यात काही वाद नाही. रॅशनॅलिझम हा त्यावरचा उतारा आहे.